Audio Book Là Gì?

1. Đứa con lai của truyền thanh và sách in

Đầu thế kỷ 20, truyền thanh đã phát triển và trở thành một trong những ngành công nghiệp khổng lồ có ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa thế giới. Cùng với nhu cầu xã hội, một số chương trình phát thanh văn học đã xuất hiện.

Hãng truyền thông danh tiếng BBC là một trong những hãng truyền thông đi đầu trong việc khai thác những tác phẩm văn học qua truyền thanh với chương trình Sách trên đài – Books on the radio, giới thiệu với độc giả khắp nơi trên thế giới những tinh hoa văn học kinh điển nhất của Anh quốc như những tác phẩm của William Shakespeare, Charles Dickens v.v… Trong khi đó, bên kia bờ Đại Tây Dương, hãng thu âm Disneyland Records cũng cho thu âm nhiều tác phẩm văn học thiếu nhi kinh điển qua Chương trình kể chuyện Disneyland – Disneyland Storyteller.

Ở thời điểm đó, chương trình của Disneyland Records có điểm cải tiến. Disneyland Records thuê những diễn viên lồng tiếng chuyên nghiệp đến nhập vai nhân vật văn học khiến chương trình được trẻ em hết sức hưởng ứng. Tuy nhiên, BBC cũng có những điều chỉnh được giới văn học đánh giá rất cao. Đó là chương trình của BBC không chỉ đọc mà còn có phần bình luận tác phẩm, giới thiệu tác phẩm mới có tính định hướng thẩm mỹ cao đối với thính giả nghe đài.

Một trong những sự kiện kết hợp giữa truyền thanh và văn học nổi tiếng nhất thế kỷ phải kể đến việc Phát thanh viên Orson Welles (người sau này trở thành đạo diễn bộ phim kinh điển Công dân Kane – Citizen Kane) đọc tác phẩm Chiến tranh các thế giới – The War of the Worlds (H. G. Wells) trên đài phát thanh. Cách đọc của Orson Welles và phần thêm vào tự phát của ông đã khiến chương trình đọc truyện giống như một vụ tường thuật. Thính giả nghe đài thực sự hoảng loạn do tin rằng trái đất đang bị người sao Hỏa tấn công giống như cốt truyện. Sau đó, danh tiếng của cả Phát thanh viên Orson Welles và nhà văn H. G. Wells đã trở nên in đậm trong lòng độc giả và thính giả.

Nhận thấy sự thu hút của những chương trình đọc truyện trên sóng phát thanh, nhiều đài truyền thanh đã chú tâm hơn đến việc phát triển những chương trình văn học. Rất nhiều nhà văn trở thành tác gia nổi tiếng sau khi tác phẩm của họ được chọn đọc qua sóng truyền thanh như Caryl Churchill, Rod Serling, Irwin Shaw, Tom Stoppard v.v… Một số nhà đài tuyển dụng những nhà văn và sử dụng những truyện ngắn của họ như sản phẩm độc quyền dành riêng cho đài. Do vậy, những truyện ngắn này chỉ có bản phát thanh chứ không có bản in báo chí.

Dẫu rằng những yếu tố để hình thành nên sách nói đã khá đầy đủ, tuy nhiên, cho đến những năm 1960, thị trường sách nói vẫn rất mờ mịt. Chỉ đến khi tổng thống John F. Kennedy bị ám sát và qua đời năm 1963 tạo thành một sự kiện chấn động nước Mỹ, sách nói đã thực sự đã có một bước ngoặt. Ngay sau khi Tổng thống John F. Kennedy qua đời, những bài diễn thuyết của ông đã được các hãng đĩa thu âm thành album có tên: JFK: năm tiếng sấm và ngày tiếng trống – John F. Kennedy: Years of Lightning, Day of Drums qua giọng đọc của Gregory Peck. Đồng thời với đó, các NXB cũng phát hành sách tuyển tập John F. Kennedy. Đây được coi là một trong những sách nói đầu tiên được thực hiện song song giữa bản in và bản nói.

2. Thị trường tiềm năng?

Từ những năm 1970, với sự phát triển của công nghệ và hệ thống thư viện công cộng khắp nơi, hình thức sách nói bắt đầu mở rộng. Một số thư viện công cộng đưa vào những băng cassette thu những chương trình đọc truyện trên đài trưng bày bên cạnh những quyển sách in thực thụ. Nhu cầu dành cho sách nói cũng từ đó phát triển. Một số công ty bắt đầu mua bản quyền các chương trình đọc truyện trên sóng phát thanh, in thành đĩa hoặc băng cassette và bán tại các cửa hàng sách cũng như các cửa hàng băng đĩa.

Một nguyên do nữa khiến sách nói được mở rộng do phong trào về quyền lợi dành cho người khiếm thị trong thời kỳ này phát triển mạnh mẽ. Quốc Hội Mỹ đã cho phát triển chương trình Sách dành cho người khiếm thị – Books for the Adult Blind Project. Sách nói bắt đầu có được sự hậu thuẫn của các NXB và các đơn vị kinh doanh và trở thành một thị trường tiềm năng.

Năm 1975, Duvall Hecht thành tập công ty Băng sách – Books on Tape. Công ty vừa sản xuất những cuốn sách nói, vừa kinh doanh, cho thuê và trở nên rất nổi tiếng. Nhiều công ty khác cũng bắt đầu chú ý đến thị trường sách nói, tạo thành một làn sóng ngầm trong ngành xuất bản sách. Tuy nhiên, ban đầu những album sách nói mới chỉ giới hạn từ những cuốn sách hướng dẫn chủ yếu sử dụng trong trường học. Một số tác giả viết những cuốn sách tự hoàn thiện bản thân – self-help book bắt đầu sử dụng kênh sách nói nhằm thu hút nhiều hơn thính giả – độc giả. Qua kênh sách nói, họ nhận ra số lượng sách bản in của họ bán tăng lên, đồng thời thu nhập chính của họ từ những buổi diễn thuyết cũng tăng lên do nhiều người biết đến danh tiếng của họ hơn qua sách nói. Có thể kể đến NXB Nightingale chuyên tập trung vào những chủ đề hoàn thiện con người, hình thành nhân cách, khơi dậy tiềm năng đã có sự đầu tư xứng đáng cho sách nói.Ngày nay, Nightingale đã trở thành một trong những NXB sách nói lớn nhất thế giới.

Hiệp hội Xuất bản Phát thanh – The Audio Publishers Association được thành lập năm 1986 với sự tham gia của 6 công ty xuất bản sách nói lớn nhất tại thời điểm đó. Năm 1996, Hiệp hội Xuất bản Phát thanh đã bắt đầu có giải thưởng Sách nói – Audie Awards, tương đương với giải Oscar đối với ngành công nghiệp sách nói. Giải thưởng được công bố vào tháng 1 hàng năm dành cho tác phẩm sách nói của năm. Tác phẩm và tác giả đoạt giải sẽ trở thành tâm điểm của đêm hội Gala Triển lãm Sách Hoa Kỳ – BookExpo America, một trong những triển lãm sách lớn nhất thế giới.

3. Tán thành và phản đối

Sách nói trở nên bùng nổ cùng với sự phát triển của các định dạng âm thanh có thể tích hợp được trên các máy nghe nhạc di động. Một cuốn sách hàng ngàn trang giờ đã chỉ cần một thao tác đã có thể biến thành một file âm thanh và nằm gọn trong một máy Ipod. Và một máy Ipod đời mới có thể có sức chứa cả một thư viện sách nói. Đó là ưu thế cực lớn của sách nói. Thường thì sách nói trên băng cassette hay trên đĩa CD có giá thành cao hơn sách in bởi khi sản xuất, người ta thường không sản xuất số lượng lớn như sách in. Tuy nhiên, với sự phát triển của mạng Internet, những bản sách nói trên CD được chuyển định dạng và bán trên online. Nhiều công ty cung cấp sách nói trên mạng đã ra đời thu hút người nghe bằng việc thu phí mỗi lần khách hàng download sách nói.

Nếu như nhiều người than phiền về sự giảm sút của văn hóa đọc và có một sự thực là văn hóa đọc đang tỏ ra khá lép vế trước những phương tiện giải trí khác thì sách nói lại có độ tăng trưởng và doanh số rất tốt. Năm 2005, tỷ lệ sách nói trên băng cassette là 16% trong khi đó đĩa CD chiếm 74%, phần còn lại 9% là dành cho những định dạng download trực tiếp trên mạng. Doanh thu từ ngành công nghiệp sách nói năm sau cao hơn năm trước một cách rất ổn định. Tổ chức Nghe sách – Listening Books là tổ chức cung cấp sách nói nổi tiếng nhất thế giới. Tất cả những người bị bệnh như mù, những bệnh về tay không thể cầm sách hay lật trang sách đều có thể đăng ký thành thành viên của Tổ chức Nghe sách và được cung cấp sách nói miễn phí. Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ và Thư viện CNIB ở Canada mua bản quyền khá nhiều sách và cung cấp miễn phí cho người sử dụng. Ngày nay, khoảng 5000 thư viện trên toàn thế giới cho phép người đọc tải sách nói. Tại Mỹ, theo nghiên cứu của Hiệp hội Xuất bản Truyền thanh, định giá ngành công nghiệp xuất bản sách nói của Mỹ có giá khoảng 871 triệu USD.

Dẫu sao, nhiều người vẫn không thích sách nói. Khác với văn hóa đọc, người dùng sách nói không thực sự đọc tác phẩm mà nghe tác phẩm. Thao tác “nghe” được coi là kém tư duy hơn so với thao tác “đọc”. Nhưng thực tế đã cho thấy, sách nói được coi là công cụ học tập quyền lực. Khác với sách truyền thống hay chương trình giáo dục qua video, người học có thể vừa nghe sách nói, vừa làm việc khác. Người ta có thể vừa học vừa làm việc nhà, vừa tập thể dục, vừa lái xe v.v… Đây là điểm mạnh mà sách truyền thống không thể có được. Cho đến thời điểm hiện tại, thị trường sách đọc vẫn đang phát triển mạnh nhất ở những đầu sách mang tính giáo dục, sách tự hoàn thiện bản thân chứ chưa thực sự bủng nổ ở lĩnh vực sách văn học. Nhiều nhà văn cho rằng nghe sách là một hành động thể hiện sự coi thường với một tác phẩm văn học đứng đắn.

Tuy rằng nhiều nhà văn còn dè dặt với hình thức xuất bản sách nói, nhưng không thể phủ nhận, sách nói sẽ sớm trở thành một trào lưu của thế kỷ mới. Những tác giả chuyên nghiệp và nổi tiếng với nhận thức tiên tiến về marketing thường tung ra song song phiên bản sách in và phiên bản sách nói nhằm phục vụ độc giả – thính giả nhiều hơn. Brian Tracy, tác giả của hơn 40 đầu sách best seller với số lượng tiêu thụ lên tới hơn 40 triệu bản in đã phát biểu: “Sách nói là phương tiện học tập kỳ diệu”. Robert Kiosaky, tác giả bộ sách trứ danh Cha giàu cha nghèo – Rich Dad Poor Dad khuyên: “Nếu muốn phát triển trong sự nghiệp, khi lên xe ô tô, hãy mở sách nói của những chuyên gia hàng đầu để học hỏi từ những người giỏi nhất”.

Với thị trường Việt Nam, sách nói văn học hầu như chưa xuất hiện. Đó âu cũng là thời cơ của những nhà văn trong việc tìm đến cho mình hướng đi nhằm tiếp cận nhanh hơn và hiệu quả hơn tới độc giả.

KHÚC NGỌC QUỲNH